اختلال وسواسی اجباری (OCD) یا وسواس فکری عملی یک اختلال اضطرابی شدید و ناتوان کننده است که افراد بزرگسال در سن ۴۰ سالگی را مبتلا می‌کند. اختلال وسواسی اجباری در سراسر جهان وجود دارد و در مردان و زنان به میزان مساوی تأثیر می‌گذارد. وسواس فکری عملی معمولاً به تدریج شروع می‌شود. تقریباً در دو سوم افراد مبتلا به وسواس فکری عملی این اختلال از سنین نوجوانی یا اوایل بلوغ شروع به پیشرفت می‌کند.

پدیده اختلال وسواسی اجباری در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی برای بیش از یک قرن ثابت شده است اما مطالعات سیستماتیک کمی در خصوص آن انجام گردیده است. پیش از این، گمان می‌شد که اختلال وسواسی اجباری در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی نادر بوده و هنگام بروز باید یک دورهٔ درمانی بدخیم‌تر را نشان دهد. مطالعات اخیر نیز نشان می‌دهند که میزان شیوع کمتر و نتایج بدتر در بیماران اسکیزوفرنی مبتلا به اختلال وسواسی اجباری بیشتر است. علاوه بر این، شواهد نشان می‌دهند که یک اساس نوروبیولوژیکی در هر دو بیماری اسکیزوفرنی و اختلال وسواسی اجباری وجود دارد و بنابراین این نظریه را که هر دوی این اختلالات می‌توانند در زیرگروه بیماران اسکیزوفرنی قرار بگیرند را تأیید می‌کند. تشخیص زودهنگام وسواس فکر عملی در فرد و همچنین داشتن والدین مبتلا به وسواس فکری عملی، احتمال خطر ابتلا به اسکیزوفرنی و اختلالات طیفی اسکیزوفرنی را افزایش می‌دهد.

علل

علت اختلال وسواس فکری عملی هنوز به طور کامل درک نشده است. نظریه‌های اصلی در خصوص علل مربوط به این اختلال عبارتند از:

• بیولوژی: اختلال وسواسی اجباری ممکن است به علت تغییراتی در شیمی طبیعی بدن یا عملکرد مغز فرد باشد.
• ژنتیک: ممکن است اختلال وسواسی اجباریی ک زمینهٔ ژنتیکی داشته باشد، اما ژن‌های خاص به وجود آورندهٔ این بیماری هنوز شناسایی نشده‌اند.
• محیط: برخی از عوامل محیطی مانند عفونت‌ها به عنوان یک علت بروز اختلال وسواسی-اجباری پیشنهاد می‌شوند، اما تحقیقات بیشتری در این زمینه لازم است.

علائم

اختلال وسواسی فکری معمولاً شامل ترکیبی از علائم وسواس و اجبار است؛ اما ممکن است در یک فرد تنها یکی از این دو علائم وجود داشته باشد. شما ممکن است متوجه شوید که وسواس و اجبار شما زیاد یا غیر منطقی است، اما با این حال زمان زیادی را صرف آن‌ها می‌کنید و این مشکل روی زندگی معمول اجتماعی شما یا عملکردتان در محیط کار تأثیر خواهد گذاشت.

علائم وسواس

هنگام تجربه کردن ترس‌هایی که در وسواس‌های ذهنی بازتاب می‌شوند، معمولاً اضطراب فوری در فرد ایجاد می‌گردد. برخی از وسواس‌های فکری رایج عبارتند از:

آلودگی

• ترس از آلوده شدن توسط خاک، میکروب‌ها یا بیماری‌های دیگر (به عنوان مثال در هنگام دست دادن)
• ترس از بزاق خود، ادرار، مدفوع، اسپرم یا مایعات واژینال

شک کردن به موارد تکراری

• ترس از انجام ندادن یک اقدام خاص که می‌تواند به آسیب رساندن منجر گردد (به عنوان مثال، خاموش کردن اجاق گاز، آسیب رساندن به کسی در یک تصادف یا قفل نکردن در)
• اشتباه کردن

مرتب کردن

• ترس از مرتب نبودن وسایل و ناراحت شدن در زمانی که همه چیز تغییر می‌کند یا توسط شخصی لمس می‌شود.
• تمرکز بر دقیق بودن و نظم
• افراطی گرایی مذهبی
• ترس از افکار کفرآمیز
• سرگرم کردن خود با تصاویر و افکار مذهبی

خشونت

• ترس از آسیب رساندن به خود (به عنوان مثال، هنگام غذا خوردن با چاقو یا چنگال، دست زدن به اشیاء تیز یا راه رفتن در نزدیکی پنجره‌های شیشه‌ای)
• ترس از آسیب رساندن به دیگران (به عنوان مثال، مسموم کردن غذای دیگران، آسیب رساندن به نوزادان، هل دادن کسی به جلو قطار یا آسیب رساندن به احساسات دیگران)
• ترس از بروز عصبانیت در عموم

علائم اجباری

اکثر افرادی که وسواس‌ها را تجربه می‌کنند، اعمال و عادات غیرطبیعی یا اجباری را از خود بروز می‌دهند. اعمال این اجبارها به آن‌ها لذتی نمی‌دهد، اما می‌تواند به آنها کمک کند احساس اضطراب و ناراحتی خود را کاهش دهند. اعمال اجباری می‌توانند بسیار سختگیرانه و مراحل دقیقی داشته باشند. افراد بیمار یا به طور واقعی با آنچه که می‌خواهند انجام دهند ارتباط برقرار نمی‌کنند و یا بیش از حد غیرمنطقی هستند. اگر چه هیچ فهرست کاملی در خصوص اعمل و رفتارهای اجباری وجود ندارد، اما برخی علائم اجباری رایج شامل موارد زیر هستند:

تمیز کردن و شستن

• شستشوی دست به صورت مکرر یا انجام آن با آدابی خاص؛ دوش گرفتن؛ حمام کردن؛ مسواک زدن دندان‌ها؛ نظافت زیاد یا انجام مراحل دقیق برای نظافت دستشویی؛ تمیز کردن وسایل خانگی یا سایر موارد
• پرهیز از وسایل و شرایطی که آن‌ها را "آلوده" فرض می‌کنند.

چک کردن

بررسی کردن مواردی که به دیگران یا خود فرد آسیب نرساند، بررسی این که اتفاق وحشتناکی نیفتد؛ بررسی این که هیچ گونه اشتباهی پیش نیاید.

منظم کردن و ترتیب

اطمینان حاصل کردن از این که که همه چیز منظم است یا با یک قاعده خاص مرتب شده است مانند نظم و ترتیب روتختی‌ها یا یادداشت‌های روی میز

ذخیره کردن

• جمع آوری اقلام ظاهراً بی فایده، مانند کاغذ، مجلات، حوله، بطری یا قطعات زباله
• عدم توانایی در دور ریختن وسایلی که به کار نمی‌آیند.

علائم اختلال وسواسی اجباری در بیماران اسکیزوفرنی

هر دو مشکل اختلال وسواسی-اجباری و سایکوزیس ممکن است شامل ایده‌ها یا باورهای پوچ یا افراط گرایانه باشند. علاوه بر این، زمانی که بیماران مبتلا به اختلال وسواسی- اجباری بینش خود را از دست می‌دهند، علائم وسواس فکر عملی آن‌ها حالت روان پریشی پیدا می‌کند؛ و بالعکس، زمانی که نشانه‌های روان پریشی تکراری، نفوذی و شخصیتی می‌شوند، بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی شروع به تجربه پدیده‌ای شبیه به وسواس فکری عملی می‌کنند.

در نتیجه، این بیماران ممکن است از وسواس و اجباری که با فرآیند روان پریشی مرتبط هستند، رنج ببرند. اطلاعات به دست آمده نشان می‌دهد که تعداد قابل توجهی از بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی (تا ۵۰٪) علائم شبیه به اختلال وسواسی-اجباری همراه با سایکوزیس دارند و این علائم ممکن است به راحتی توسط پزشکان نادیده گرفته شوند.

به منظور درک علل این پدیده در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی، پزشکان باید به داده‌های دارویی، رفتارشناختی عصبی، ژنتیک، تصویربرداری‌های مغز و بیوشیمیایی تکیه کنند. با این حال، اطلاعات مربوط به اهمیت علائم اختلال وسواسی اجباری در اسکیزوفرنی تنها به چند مطالعه در مورد پدیده شناسی، اپیدمیولوژی، ساکوفارماکولوژی و رفتارشناختی عصبی اختلال وسواسی اجباری در جمعیت بیماران مبتلا محدود شده است.

تشخیص اختلال وسواسی اجباری

گاهی اوقات تشخیص اختلال وسواسی-اجباری دشوار است زیرا علائم می‌توانند شبیه به اختلال شخصیتی وسواس فکری عملی، اختلالات اضطراب، افسردگی، اسکیزوفرنی یا سایر اختلالات روانی باشند. همچنین ممکن است دو نوع مشکل مانند اختلال وسواسی اجباری و یک اختلال روانی دیگر با یکدیگر بروز کنند. با پزشک خود مشورت کنید تا بتوانید تشخیص و درمان مناسب بیماری خود را داشته باشید.

مراحل تشخیص اختلال وسواسی اجباری ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• معاینه بدنی: معاینه بدنی ممکن است برای رد کردن علل احتمالی دیگر که موجب بروز علائم مشابه می‌شوند صورت گیرد و در عین حال هر گونه عوارض جانبی در طول معاینه توسط پزشک بررسی می‌شود.
• انجام آزمایش: آزمایش ممکن است شامل یک شمارش کامل خون (CBC)، بررسی عملکرد تیروئید و غربالگری برای الکل و مواد مخدر باشد.
• ارزیابی فیزیولوژیکی: این ارزیابی شامل بحث در مورد افکار، احساسات، علائم و الگوهای رفتاری شما می‌شود. با اجازه شما، ممکن است پزشک با خانواده یا دوستانتان نیز مصاحبه کند.
• معیارهای تشخیصی برای اختلال وسواسی- اجباری: پزشک شما ممکن است از معیارهای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) استفاده کند.

عوارض جانبی

مشکلات ناشی از وسواس فکری عملی ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• مسائل بهداشتی، مانند درماتیت تماسی به دلیل شستشوی مکرر دست
• ناتوانی در کار کردن، انجام فعالیت‌های مدرسه یا اجتماعی
• مشکل در برقراری روابط
• پایین بودن کیفیت کلی زندگی
• افکار و رفتارهای متمایل به خودکشی

عوامل خطر

عواملی که ممکن است خطر ابتلا به اختلال وسواسی-اجباری را افزایش دهند عبارتند از:

• سابقه خانوادگی: سابقهٔ ابتلای والدین یا سایر اعضای خانواده به اختلال وسواسی-اجباری ممکن است خطر ابتلا به این اختلال را افزایش دهد.
• حوادث زندگی استرس زا: اگر حوادث شدید یا استرس زا را تجربه کرده باشید، احتمال خطر ابتلای شما به اختلال وسواسی-اجباری افزایش می‌یابد. این واکنش ممکن است به دلایلی افسردگی، آداب و احساس ناراحت کننده و افکار پریشان که از ویژگی‌های وسواس فکری عملی هستند را تحریک کند.
• سایر اختلالات سلامتی روانی: ممکن است وسواس فکری عملی به سایر اختلالات روانی مانند مشکلات اضطرابی، افسردگی، سوء مصرف مواد یا اختلالات عاطفی مرتبط باشد.

درمان

درمان اختلال وسواسی-اجباری ممکن است ناکارآمد باشد، اما می‌تواند علائم را تحت کنترل قرار دهد تا زندگی روزانه فرد بیمار به طور کل تحت تأثیر قرار نگیرد. بعضی از مردم برای باقی عمر خود نیاز به درمان دارند.

دو درمان مهم برای اختلال وسواسی اجباری عبارتند از روان درمانی و استفاده از داروها. اغلب درمانی به صورت ترکیبی از روان درمانی و دارو مؤثر است.

روان درمانی

درمان رفتاری شناختی (CBT) نوعی روان درمانی است که برای بسیاری از افراد مبتلا به اختلال وسواسی اجباری مؤثر است. پیشگیری از بروز و پاسخ (ERP) ، یک نوع درمان رفتاری شناختی است که به تدریج شما را در تماس با یک شیء ترسناک یا نوعی وسواس، مانند آلودگی قرار می‌دهد و باعث می‌شود که شما راه‌های سالم را برای مقابله با اضطراب خود، یاد بگیرید. درمان پیشگیری از بروز و پاسخ، تلاش و تمرین زیادی را می‌طلبد، اما با انجام این درمان شما می‌توانید از کیفیت زندگی بهتر در صورت مدیریت وسواس و اجبار خود برخوردار شوید و از آن لذت ببرید. درمان ممکن است به صورت برگزاری جلسات فردی، خانوادگی و یا گروهی انجام شود.

داروها

بعضی از داروهای روانپزشکی می‌توانند به کنترل علائم وسواس و اجبار ناشی از وسواس فکری عملی کمک کنند. اغلب داروهای ضد افسردگی برای اولین بار تجویز می‌شوند و مورد آزمایش قرار می‌گیرند.

داروهای ضد افسردگی که توسط اداره غذا و دارو (FDA) جهت درمان اختلال وسواسی-اجباری تأیید شده‌اند، عبارتند از:

• کلومیپرامین (آنافرانیل) برای بزرگسالان و کودکان ۱۰ ساله و بالاتر
• فلوکستین (پروزاک) برای بزرگسالان و کودکان ۷ ساله و بالاتر
• فلووکسامین برای بزرگسالان و کودکان ۸ ساله و بالاتر
• پاروکستین (پاکسیل، پکسوا) فقط برای بزرگسالان
• سرترالین (زلفت) برای بزرگسالان و کودکان ۶ ساله و بالاتر

برای اسکیزوفرنی، درمان بر کاهش علائم بیماری و به طور کلی تجویز داروهای ضد روانپریشی متمرکز است.